Broto

Broto is ligt vlak bij Torla en het Nationaal Park van Ordesa. Je vindt de molen op de linker oever van de Río Ara aan de noordkant van het dorp op enkele passen van de kerk en de nieuwe school.
De molen nam zijn water uit de Río Ara.

Foto's: 1.iii.2007, 28.viii.2017

waterwerken

nieuwe centrale

graanmolen

oude centrale

(1) Molino van Broto in 2007: de graanmolen en de oude centrale bevinden zich in het hoge gebouw.
De nieuwe centrale zit in de lage sectie met groen dak.

Foto (1) toont de situatie van de constructie in 2007. Sinds dan is de vegetatie flink opgeschoten en ten tijde van ons tweede bezoek lag de site in de schaduw van hoge bomen en struiken. Eerst hebben we het oudste deel van de constructie met twee verdiepingen; op foto's uit de vroege jaren 1930 stond dat deel nog alleen. Het later toegevoegde deel is tegen het bestaande stuk aangebouwd. Aarde werd uitgedolven en de vloer zit zowat 2 meter onder het niveau buiten.

De graanmolen en de oude centrale beslaan de benedenverdieping van het oude deel.

De meest rechtse deur opent in een kleine ontvangstruimte van waaruit een trap naar boven leidt. Die trap is net zichtbaar in (2) achter de deur helemaal rechts in beeld. Vanuit die kleine hall leidt er ook een deur (2, rechts) naar de werkplaats.

De ingang links (1) van de vorige geeft direct uit in de werkruimte.

(2) Panorama van de werkruimte

De werkplaats wordt gedomineerd door een grote en hoge maalstoel (2, 9). Er is geen spoor van treden of een laddertje en het is niet duidelijk hoe de molenaar bij de kaar kon komen voor een verse lading graan.

De bank biedt plaats voor twee paar stenen, maar er is slechts één set (2, links) aanwezig. De bijhorende steenkist met een deel van het voedingssysteem (7) er nog op, ligt er naast (2). De steenkist is een cilinder, net als in alle molens die we gezien hebben in het bekken van de Río Ara (bv. Sarvisé, Fiscal, Jánovas, Cortillas). In andere regio's verkoos men soms een achtkantige stofvang (aan de zuidkant van de Sierra de Guara in bv. Alquézar, Castillazuelo, Las Almunias de Rodellar)

De steen (3) heeft een diameter van 140 cm met een kropgat van 40 cm ∅. Dat is vrij groot voor deze streek: meestal meten de stenen slechts 130 cm.

Op de rug van de steen zien we verschillende interessante kenmerken. Eerst hebben we drie balanspotjes (cirkels in 3) evenredig verdeeld over de omtrek van de steen. Ze lieten de molenaar toe om de steen zorgvuldig uit te balanceren om gewiebel tijdens het draaien te vermijden: dat kon immers rampzalige gevolgen hebben.

Dan (3a, 4) zien we het zegel van de maker van de steen. Het is de Grande Société Meulière Dupety Orsel et Cie, één van de belangrijke (associaties van) bedrijven uit La Ferté-sous-Jouarre.

(3) Een loper uit La Ferté

(4) Markering op de steen: Dupety-Orsel & Cie.

We hebben hetzelfde merk aangetroffen in de Molino de arriba van Alquézar. Maar de steen hier, in Broto, mist de metalen ring met het merk rond het kropgat. De belangrijkste concurrent van G.S.M. was de Société Générale Meulière — of S.G.M. — die we gezien hebben in bv. Paternoy en Las Almunias de Rodellar. Net als de namen, lijken ook de logo's verwarrend sterk op elkaar (met opzet?).

Ook de leverancier heeft zijn merk op de steen gezet (3b, 5). De G.S.M. stempel (4) is in verzonken reliëf; die van de leverancier in bas reliëf. Het is een vierkant waarin we lezen:

Especialidad en Piedras de Molino
y toda clase de Artefactos
Para la Molineria
Enrique Cebolla
Zaragoza

(5) Markering op de steen: Enrique Cebolla

(6) Markering op de steen: Piedras de Exposición

Enrique Cebolla werd opgericht in 1888. In 1948 zegt zijn briefhoofd de trots: Especialidad en piedras de molino de las mas acreditadas canteras de La Ferté y La Dordoña (in rode inkt!)

Het 3de teken op de steen (3c, 6) is een ellips in bas reliëf. Het zegt: Piedras de exposición — La Ferté sous-Jouarre. Het is een aanduiding van de superieure kwaliteit van de steen.

Ik heb een prijslijst gezien van Averly, Montaut y García — de alleenvertegenwoordiger van S.G.M. (de concurrent van G.S.M.) in Spanje en Portugal — waar stenen piedras de exposición ongeveer 15% meer kostten dan stenen primera clase. Ik heb geen idee wat precies het verschil uitmaakt.

(7) De steenkist met rest van het voedingssysteem

(8) Turbine met tandwielen

Onder de bancada (maalstoel) zit een turbine (8) verborgen. Op die turbine is een groot wiel gemonteerd. De houten tanden van dit wiel grijpen in de metalen tanden van een kleiner wiel dat op dezelfde as bevestigd is als de loper. De turbine zit in het centrum van de bancada. Dat maakt het gemakkelijk om een tweede paar stenen te monteren mocht dat nodig blijken.

Op de grond, tegen de scheidingsmuur met de centrale (9), staat een ander produkt dat uit Frankrijk komt. Het is een kleine molen met vertikale stenen: een model van J. Sambron uit Pontchateau (F-44, Loire-Atlantique). De firma Sambron werd gesticht in het begin van de 20ste eeuw en maakte toen kleine molens en cider persen. Cider persen van Sambron bestaan nog steeds en worden gecommercialiseerd door de Société Pontchatelaine d'Equipements Cidricoles.

(9) De werkvloer met steenbank, kraan en deur naar de centrale.

(10) Type REX bloemmolen van J. Sambron

(11) Geschreven op de muur: berekeningen

Bepleisterde muren in molens staan per gelegenheid in voor schrijfpapier (bv. Labuerda, Montesa, Banastón). Hier ook. De wand tussen de bovenste helft van de deur en de bancada (9) is bedekt met talrijke schrijfsels in verschillende lagen (11-13).

We zien er berekeningen: vermenigvuldigingen en optellingen (soms van 1 cijfer, 11). Er is een opmerkelijk citaat van een uitspraak toegewezen aan de 18de eeuwse Franse schrijverBernard Le Bovier de Fontenelle (12). Het is de vertaling van Une belle femme est le paradis des yeux, l'enfer de l'âme et le purgatoire de la bourse.

Er zijn ook verschillende notities over werk in de molen: bv. (13) Dag 10 december 1953. We zijn hier de hele dag aan het malen. of Linas - Estoy moliendo - 20 Del ? - 1954 - José ??? en ook Linas de Broto - 22 de agosto - estamos moliendo.

Veel schrijfsels zijn kort: de naam van een persoon of een dorp, dikwijls met een datum: bv. Antonio Villacampa oto a 27 de Abril 1948; Angel Duaso Broto a 6 Setiembre de 1953; Fragen á 30=10=53; Carmen Villacampa Buisan. De vroegste datum die we gezien hebben is Día 12-1-40 en de meest recente Linas de Broto dia 4-11-58.

(12) Geschreven op de muur: Fontenelle citaat

Una mujer bonita es:
La gl?oria de los ojos:
El infierno del alma
Y el purgatorio de bolsillo

(13) Geschreven op de muur: activiteitenverslag

Dia 10 Deciembre 1953
estamos aqui todo
el dia moliendo
Martin ????