Path: Inleiding - Bezoek de molens; catalogus - Banastón

Molens in Alto Aragón - aceitero

Banastón

Banastón ligt naast L'Ainsa op de hoofdweg naar Campo. Er staat een wegwijzer. Eerst heb je de afslag naar Usana en dan komt de weg naar de Barrio de la Iglesia van Banastón. Parkeer de wagen bij de kerk en loop het GR-pad af naar het oosten. Het duurt maar even voor je bij de molen komt.

Foto's: 20.viii.2013, 22.iii.2016

(1) Molino aceitero in de kerkwijk van Banastón

De molen is een onopvallend en eerder klein rechthoekig gebouw langs de smalle weg tussen twee dorpskernen van Banastón. De ingang ligt verborgen achter een boom en de deuren zijn geblokkeerd door puin, maar er is een spleet die toelaat om naar binnen te glippen. Er zijn weinig andere openingen in de muren: twee vensters die, beschermd door tralies, naar de straat kijken en een derde tegenover de ingang in de achterwand van de ontvangstzone.

Ongeveer een derde van de ruimte binnen —van de rest gescheiden door een muur (3f)— is voorbehouden voor de ontvangst van de olijven (2). Lage bakstenen muurtjes vormen twee bakken één elk langs de wand link en rechts gezien vanaf de deur. Ik zag geen (spoor van) verdere verdelingen, maar die moeten er wel geweest zijn want op de wanden boven de bakken zijn op regelmatige afstanden platte stenen gemetst waarop vaag Romeinse cijfers zichtbaar zijn.

(2) Zone waar de olijven ontvangen werden

Tegen de achterwand is een schakelbord gemonteerd (2). Er staat op:

HIJOS DE BALDOMERO NUÑEZ, S.L.
Motores a gasolina y diesel Electricidad Maquinaria Elévaciones de agua
Costa, núm. 14	Zaragoza

Het stuurde wellicht een hamermolen — dat is ten minste wat ik denk van de hoop roest op de vloer in het midden van de ruimte. Net als in veel andere molens moeten ze ook hier geprobeerd hebben om te overleven door dierenvoeder te produceren.

(3) Overzicht van de situatie intra muros

De rest van de krappe ruimte is ingericht om het extractieproces zo vlot mogelijk te laten verlopen (3). Alle apparatuur nodig voor de productie is tegen de achterste en de westelijke wand opgesteld.

Eerst hebben we het station waar de olijven gebroken werden (3e, 4-6). De loper heeft een diameter van 160 cm; typisch voor molens van enig belang (zoals Buera: Los Corrales, of Arén: Mas de Ribera).

(4) Hoek waar de olijven werden gemalen — let op de ingangsdeur achteraan.

De molen is uitgerust met een hydraulische pers: elke dag konden er daardoor gemakkelijk 2000+ kg olijven geperst worden. Het maalstation wordt daarom rond gedraaid door riemschijven en linten (5, 8) en tandwielen aangedreven door een motor, niet door mensen of een muildier.

De trechter (6) waarmee de olijven aan het systeem gevoed werden is met zijn 80 cm bijna dubbel zo groot als in de andere, meestal kleinere molens van de streek (bv. Mipanas, Troncedo).

Het geheel is nog steeds kompleet en in vrij goede toestand, maar dat zal niet lang meer duren want nu het dak is ingestort zal de tolva snel weg gerot zijn.

De goot rond de zone waar de steen rolt, verbreedt in een grote opvangbak (3d, 4) waar de geplette masa zich verzamelde. Die pasta werd dan tussen de capachos, of esteras, geschept. Capachos zijn dubbel gelaagde schijven (7) geweven uit esparto (het gras Stipa tenacissima) en met een gat in het centrum.

Masa afgewisseld met esteras werd in lagen op een wagentje, vagoneta, gestapeld (4 voor). Een staaf door het centrale gat diende als ruggegraat om alles op zijn plaats te houden zodat de stapel niet afgleed. Een volle lading was een pie, maar het aantal capachos in een pie lag niet vast — factoren zoals het soort pers of plaatselijke gewoonte speelden— maar 3 tot 5 dozijn is een goede schatting.

(5) Maalstation met een rolsteen van 160 cm ∅

(6) Tolva

(7) Capacho; geweven mat om de masa te stapelen

Een volgeladen vagoneta werd onder de pers gerold. In andere molens (bv. El Grado - Barrio de Cinca) reed het karretje op een stukje spoor, maar hier vond ik er geen. De afstand naar de pers is maar enkele stappen en misschien ging dat zonder sporen.

De pers (3c, 13) komt van La Maquinista Reusense en het is een typische installatie zoals die voorkomt in het briefhoofd van de firma (10): een hydraulische pers met een oliepomp met 2 cilinders aangedreven door een stationaire motor via een riem.

Rond de laatste eeuwwisseling vonden we hetzelfde merk en type nog steeds in bedrijf in de oliemolen in het centrum van Alquézar.

(8) Riemschijven met houten bekleding

(9) Pomp voor de hydraulische pers

(10) Briefhoofd van La Maquinista Reusense (1943)

(11) Plaatje op de pomp

(12) Plaatje op de hydraulische pers

(13) Pers met pomp achteraan.

(14) Vaten, pilas, om olie te scheiden.

Het vers geëxtraheerde vocht werd verzameld in de bakken tegen de westelijke muur (3g, 14). In veel kleine molens werd de olie afgeschept en in flessen of kruiken gegoten. Dat ging niet bijzonder nauwkeurig en er was steeds het risico dat de lagen weer vermengd werden.

Wat we hier hebben is een verbetering van dat proces.

Er zijn twee rijen van deze pilas. Een bovenste rij afgeboord met rode tegels binnen en witte buiten. De onderste rij is zonder tegels. De zone beneden de vloer heette el infierno (de hel). Het waterig mengsel van olie en onzuiverheden kwam toe in de bovenste rij en zou zich scheiden in lagen met ca 30% olie bovenaan en de rest er onder. In plaats van nu de olie af te scheppen, kon men de ongewenste fracties onderaan aflaten in de containers van de infierno. Dat was preciezer en comfortabeler.

(15-16) Motor Vellino Tipo BR

Het systeem was aangedreven door een stationaire motor van Motores Vellino (3b, 15).

Het merk was heel populair en we hebben een motor van hetzelfde merk, maar ander type, gezien op het speelplein in Palo, niet zo ver van Banastón.

Motores Vellino was zeer zichtbaar door zijn reclame in magazines en dagbladen en zijn geschiedenis is verbonden met de vroege jaren van de automobiel.

Lees meer over Vellino.

Laboratorio Vellino
Taller Electro-Mecánico
Barcelona

(17) Año 1937

De binnenmuren zijn overdekt met handgeschrift maar de kalk is zo groezelig, of afgevallen, dat het allemaal bijzonder moeilijk te ontcijferen is. We konden namen en sommen onderscheiden en op een plaats ook het jaar 1937 (17).

De oude bedrading van de verlichting is bijzonder interessant (18, 19). De draden worden door houten latjes uit elkaar gehouden.