Como consecuencia del mal tiempo
invernal se acordó construir en Troncedo un molino, así
se evitaría el traslado de las olivas a otros lugares. Se
formó una sociedad entre diez casas del pueblo y, después
de mucho mirar y tras desechar otros emplazamientos, se decidió
ubicarlo en una faja del alcalde, José Fumanal Solanilla,
cerca de la fuente.
Las piedras para su construcción se
arrancaron de la misma faja. Todavía tengo en mi memoria a mi
tío Agustín Castán Carrera, socio fuerte,
golpeando las piedras recias con la maza que conservo como recuerdo.
Muchas maderas de las utilizadas son de chopo de Las Espulgas de Viu,
cuando se desemboscaban se espaldó la mula "guita",
¡pegaba unas coces qye bi veas!, era pequeña pero más
fuerte que el acero. Por suerte no le pasó nada pero el susto
fue gordo.
Las losas del tejado se arrancaron en Sanchús de
Blan, en el Chuñán de Sarrat y en Cochartiga, junto al
camino de bajada a Las Comas, donde se daba sal a las ovejas. Las
transportaban una reata de animales con los ganchos de carga. Las
"leras", que eran las losas más grandes, eran
utilizadas para las esquinas y la parte inferior del tejado.
Las puertas y las ventanas las hizo el Sr. José Cabrero, el
carpintero de Formigales con maderas de los pinos que serrábamos
en los pinares. De esas maderas obteníamos también las
"latas" o "barderas" que se utilizaron en el
tejado para sujetar las losas. Como argamasa se utilizaba el barro
blanco o "buro", el cemento iba con cuentagotas.
Recuerdo con nostalgia los trabajos
para su construcción. Yo era el pinche de la cuadrilla, tenía
quince años (1952) y ¡tanta ilusión por delante!
Aún resuena en mis oídos: "Zagal, aparta ixa
tierra", "Acerca el botejón", "¡Trai-e
la bota vino!", ...
El mecanismo de prensa (los usillos y
el cabezal) se compraron en casa Pascau de Enate y la piedra de moler
en Montearnero — cerca de El Grado —. Todo ello fue transportado en la
camioneta de Rito, el maestro de Trillo. Para coordinar los trabajos
decíamos: "¡imos de junta!" y la reunión
se hacía en casa del alcalde —Casa Solanilla—. Como estaba en
el medio del pueblo a todos nos iba bien. No faltaba el secretario,
Florencio Plan Gracia de casa Sarrat. Los socios o casas eran: Viu,
Tejedor, Sarrat, Joaquín, Torrocella, Solanilla, Pascual,
Salas, Perera y Torretas.
En el año 1952 se terminó
y se puso en funcionamiento. Al segundo pie que se hizo se rompió
la bancada y se agrietaron las pilas. Se tuvo que rehacer de nuevo.
Se puso un tronco de roble abajo para que, al apretar, subiera la
bancada. Esto tronco lo subieron de Garbiés de Torrocella. La
idea fue del Sr. Emilio de Casa Joaquín y funcionó.
El
5 de enero de 1953 se reinauguró, llevando cada socio dos
anegas de olivas. Todavía me acuerdo del pan tostado untado
con el primer aceite con azúcar y del vino de la bota. Todos
felices nos retiramos de madrugada a descansar la noche de Reyes, más
contentos que un chico con zapatos neuvos.
Pero poco duró la
alegría, a la mañana siguiente, la Sra. Emilia Salinas
nos despertó en el barrio de San Angel: "¡Emilio ha
muerto!" gritaba desesperada. ¡Vaya día de Reyes
que pasamos todo el pueblo!
Tantos esfuerzos e ilusiones invertidas
duraron sólo 11 años. En febrero de 1964 se produjo una
helada que mató prácticamente todas las oliveras del
pueblo. Se quedaron sin hojas y la corteza se arrancaba como la piel
de una culebra. Las que fueron bribadas a lo bruto volvieron a brotar
algo pero la ilusión ya desapareció.
¡Pobres antepasados!, con las
paredes que tuvieron que hacer de muchos metros de altura para poner
una olivera en un espacio que no entraba el par de mulas para labrar.
¡Qué lástima de oliveras, árboles
centenarios dignos de ver y cointemplar y que jamás se podrán
recuperar! ¡Con qué mimo y esfuerzo se trabajaron para
que dieran las olivas y de ellas extraer el precioso oro líquido.
¡Ahora todo perdido!
Als gevolg van het slechte winterweer
kwam men overeen om een molen te bouwen in Troncedo: gedaan met het gesleur
van olijven naar de andere dorpen. Tien families
verenigden zich en — na veel rondkijken en elimineren van plaatsen —
beslisten dat de molen zou komen op een strook land gelegen bij de bron en
eigendom van de toenmalige burgemeester José Fumanal Solanilla.
Stenen voor de bouw vond men op hetzelfde stuk. Ik zie het nog voor mijn ogen
hoe mijn oom Agustín Castán Carrera, een heel sterke man,
reusachtige stenen kapte met een hamer die ik als herinnering bewaard heb.
Veel van het gebruikte hout was populier komende van Las Espulgas van [casa] Viu.
Tijdens de operatie viel het muildier en reageerde bijzonder schichtig.
Ze was niet groot maar sterk als staal. Gelukkig gebeurde er niets ernstigs, maar het voorval
zorgde voor een flinke schrik.
De losas (platte stenen) voor het dak werden verzameld in Sanchús de Blan in Chuñán
de Sarrat en in Cochartiga, naast de weg die afdaalde naar Las Comas, waar de schapen zout kregen.
De stenen werden aangedragen met behulp van een rij lastdieren.
De grootste platen, leras, dienden voor de hoeken en het laagste deel van het dak.
De deuren en ramen werden gemaakt door Mr. José Cabrero, schrijnwerker in Formigales. Hij gebruikte
daarvoor hout dat we uit de naaldbossen zaagden. Hetzelfde hout diende ook voor de latas
of barderas die gebruikt werden om de stenen op het dak vast te leggen.
Mortel was gemaakt van witte klei of buro en cement werd slechts mondjesmaat toegevoegd.
Ik denk met heimwee terug aan het werk tijdens de bouw.
Ik was slechts 15 jaar oud (1952) en de loopjongen van het team. Maar hoe opwindend was het allemaal.
Het klinkt nog in mijn oren: Zagal, haal die aarde weg.
Reik me de botejón aan. Geef me de bota met wijn door!
De pers (de schroeven en de kop) werden gekocht bij casa Pascau in Enate.
De steen kwam van Montearnero — bij El Grado. Alles werd vervoerd met de bestelwagen van Rito, schoolmeester in Trillo. Om het werk te organiseren zegden we Laten we samenkomen!
en dan vergaderden we in Casa Solanilla — het huis van de burgemeester.
Dat lag centraal in het dorp, hetgeen practisch was voor iedereen.
Secretaris Florencio Plan Gracia van casa Sarrat was er, net als de andere partners (of huizen)
genaamd: Viu, Tejedor, Sarrat, Joaquín, Torrocella, Solanilla, Pascual, Salas, Perera en Torretas.
In 1952 was het werk af en werd de molen in gebruik genomen.
Al bij de tweede persing barstte de voet van de pers en beschadigde de vaten.
Reparaties waren nodig. Een tronk van een eik zou de bank van onderen versterken. De eik kwam van
Garbiés van [casa] Torrocella.
Mr. Emilio van casa Joaquín opperde het idee en het bleek afdoende.
De tweede inhuldiging gebeurde dan op 5 januari 1953 waarbij elke partner afkwam met
twee anegas olijven. Ik herinner mij nog het geroosterd brood gedoopt met de eerste olijfolie en
bestrooid met suiker en de wijn uit de bota.
We waren blijer dan een kind met nieuwe schoenen en het was al ochtend voor we eindelijk
afscheid namen van Drie Koningen en ten ruste gingen.
De vreugde was van korte duur want de volgende morgen werden we gewekt door de
verscheurende kreten van Emilia Salinas: Emilio is dood!.
Waarlijk een Drie Koningen Dag die het dorp nog lang zou heugen!
We hadden zo hard gewerkt en we hadden zo veel verwachtingen
maar het duurde slechts 11 jaar. In februari 1964 vroor het zo hard dat bijna alle
olijfbomen van het dorp sneuvelden. Ze verloren hun blaadjes en de bast kwam los
zoals een slang haar vel afschudt. Zeer sterk ingesnoeide bomen vormden weliswaar nieuwe
uitlopers, maar het einde was toch nabij.
Arme voorvaderen. Ze hadden muren gebouwd, meters hoog om
de bomen te beschermen en om te vermijden dat de ezels ze afvraten.
Hoe zielig voor die fiere bomen van honderden jaren oud die zo aan hun einde kwamen.
Al die zorg en die energie om olijven te oogsten en hen het kostbare vloeibare goud te
onttrekken. En nu was alles verloren. Voor immer!
