EL MOLINO DE ASTORITO
Entrevista a Pablo Martínez Hermida:
'El molino de Astorito fue la central hidroeléctrica de la Canal'
Pablo Martínez Hermida, vecino de Puente la Reina de Jaca, es una de las pocas
personas que recuerda los detalles de una infraestructura que fue de gran importancia no sólo para la localidad, sino para gran parte de la Canal de Berdún, el Molino
de Astorito o Azorito, villa medieval que dio origen a la actual Puente la Reina.
Pablo, que junto con su familia son los actuales panaderos de la localidad (Panadería
Apiquera), nació en 1926 y según cuenta, el molino ya existía. Su orígen se
desconoce, aunque se sabe que en el siglo XVIII, y ya con la villa de Astorito
desaparecida, éste era el único inmueble que quedaba como recuerdo del poblado
medieval. Un edificio que ha llegado hasta nuestros días, aunque sus funciones
ya no son industriales sino administrativas, es la Sede de la Comarca de La
Jacetania en Puente la Reina.
Pablo recuerda que el molino, era como el centro social de Puente la Reina y gran
parte de la Canal. Entonces, en los pueblos había hornos comunales, las mujeres
preparaban la masa en casa y los cocían en los hornos; pero para ello era necesario
tener el trigo molido y todas las familias pasaban por el molino e intercambiaban
noticias e informaciones. El actual panadero indica que la instalación contaba
con dos muelas: Una era para el trigo, la otra para cebada. Un alimento, este
último, que se empleaba, para la crianza de los cerdos, principalmente, comenta
Pablo Martínez.
El uso del molino para la producción harinera fue la primordial. Casi todo el año
era empleado para transformar el trigo y hacer pan. Algo que según recuerda
Pablo generaba cierta saturación: Al día se podían moler unos 1.000 kilos, pero
cada saco (de entre 5 y 10 kilos) tardaba unas 3 horas, así que había días en que
buena parte de la jornada teníamos que estar allí esperando, señala. Además
Pablo comenta que, como era un molino privado había que pagar por su uso.
Sobre las tarifas, el actual panadero no las recuerda, si bien apunta que se fijaban
en función de la cantidad total que se molía.
Pablo indica que en los años 20, aprovechando que la canal - recientemente
recuperada y rehabilitada- estaba en altura, respecto al molino, éste añadió a sus
funciones una nueva: Empezó a generar electricidad, recuerda. Pablo explica que
la canal venía del Aragón Subordán, porque aunque no se sabe exactamente
donde estaba el pueblo de Astorito, unas excavaciones que se hicieron a principios
de los 90 localizó un cementerio, que se supone que era del poblado, y su ubicación
estaba en esa dirección, entre la actual carretera a Pamplona y la de Hecho.
Así, el molino se convirtió en, la central de toda la Canal de Berdún, apunta Pablo
Martínez. Suministraba luz a casi toda la Canal, Bailo, Larués, Santa Engracia, ...
Aunque aquella luz no se podía comparar con la de ahora, una bombilla apenas
alumbraba, pero algo era. Esta función de central hidroeléctrica acompañó a la
de molino harinero hasta la década de los 50. El último propietario fue un catalán
llamado Ramón Trullas que ha mediados del siglo pasado, con toda la familia, dejó
Puente la Reina y el molino se quedó como bien comunal del pueblo.
Hasta la actualidad este edificio ha tenido diversas funciones, las más recientes,
como indica Pablo, relacionadas con la administración pública: Ha acogido el
ayuntamiento, la mancomunidad y ahora la comarca. Pero además de estas
funciones, ahora, el Molino de Astorito va a recuperar su memoria, ya que parte
de sus dependencias se han reconvertido en la Oficina Turística de la localidad y
en un museo que recuerda su antaño e importante uso industrial. Una función que
fue de tal trascendencia para las localidades de la Canal que como recuerda Pablo
Martínez, hicieron que el Molino tuviera hasta su propia canción.
Texto Ainhoa Camino
EL MOLINO DE ASTORITO
Interview met Pablo Martínez Hermida:
'De Astorito molen was de hydro-electrische centrale van het Canal [de Berdún]'
Pablo Martínez Hermida, een inwoner van Puente la Reina de Jaca, is één van de
weinige personen die zich nog details herinnert over een infrastructuur die uitermate belangrijk geweest
is voor het dorp en een groot deel van het Canal de Berdún: de molen van Astorito of Azorito,
een middeleeuws dorp dat aan de oorsprong lag van het huidige Puente la Reina.
Pablo die, samen met zijn gezin, de bakkerij van het dorp uitbaat (Bakery Apiquera †)
is geboren in 1926 en naar hij zegt bestond de molen toen al. De oorsprong van de molen
is niet gekend. Wat men wel weet, is dat in de 18de eeuw, toen het oude Astorito al lang verdwenen was,
de molen het enige gebouw was dat nog herinnerde aan de middeleeuwse bewoning. Het gebouw
haalde onze dagen, maar het heeft zijn industriële functie ondertussen verloren.
Het huisvest nu de zetel van de Comarca de La Jacetania in Puente la Reina.
Pablo vertelt dat de molen in het centrum stond van het sociale leven in Puente la Reina
en een groot deel van het Canal [de Berdún]. Toendertijd had men dorpsovens
waar de vrouwen brood bakten van deeg dat ze thuis voorbereid hadden.
Graan moest echter gemalen worden en zo kwam elke familie langs bij de molen
waar nieuws en informatie uitgewisseld werd.
De huidige bakker geeft aan dat de installatie twee koppels telde: Eén voor tarwe,
de andere voor gerst. Dat laatste diende hoofdzakelijk als varkensvoer, verklaart Pablo Martínez.
De molen was onmisbaar voor de productie van meel.
Het jaar rond werd er tarwe verwerkt en brood gebakken.
Pablo herinnert zich dat soms meer gevraagd werd dan de molen aan kon:
De molen kon ruw weg 1 000 kilo per dag malen.
Maar elke zak (van 5 tot 10 kilo) vroeg ca 3 uur, waardoor de mensen soms
een groot deel van de dag moesten wachten, zegt hij. Pablo geeft ook aan
dat de molen in privé handen was en dat er moest betaald worden.
De tarieven weet de bakker niet meer, maar hij noteert dat de
prijzen afhankelijk waren van het gemalen volume.
Pablo wijst er op dat de molen zijn activiteiten kon uitbreiden in de jaren [19]20.
Dat was dank zij een grondige onderhoudsbeurt en verbetering van het kanaal.
De molen begon ook electriciteit te produceren, vertelt hij (*) .
Pablo legt uit dat het kanaal van de
[Río] Aragón Subordán kwam
[hier een vreemde gedachtensprong]
De precieze plek van Astorito is niet gekend, maar bij opgravingen in
het begin van de jaren 1990 werd een begraafplaats ontdekt die er wellicht bij hoorde.
Het lag ginds: tussen de huidige wegen naar Pamplona en Hecho.
En zo vormde de molen zich om tot de centrale van het Canal de Berdún, zegt Pablo Martínez.
Ze leverde licht aan zo goed als heel het Canal: Bailo, Larués, Santa Engracia, ...‡
Het was niet te vergelijken met wat we nu kennen —er was nauwelijks
genoeg voor één peertje—, maar het was toch al wat.
De molen combineerde beide activiteiten —hydroelectrische centrale en graanmolen— tot in de jaren
1950.
De laatste eigenaar was Ramón Trullas, een Catalaan die in het midden van de vorige eeuw
Puente la Reina verliet (§). Zijn familie ging met hem. De molen bleef achter in handen van de gemeente.
Het gebouw heeft vroeger verschillende functies gehad; de meest recente waren administratief van aard,
zegt Pablo: kantoren van de gemeente, de mancomunidad en nu de regio.
Maar nu komt er bij dat de molen van Astorito zijn geschiedenis zal herbeleven:
sommige van de zijgebouwen worden het Centrum voor Toerisme van het dorp en er komt
een museum ter herinnering aan het industriële verleden dat zo belangrijk was
voor de dorpen van het Canal [de Berdún].
In valle del aragón - comarca de la jacetania;
n° 16 invierno-primavera 2008; p 46;
Edita: Asociación Turística
Comarca de la Jacetania, Jaca (Huesca)
