Molens in Alto Aragón - central eléctrica

Huerta de Vero

Huerta de Vero is gemakkelijk te bereiken vanuit Barbastro waar je de borden volgt naar Alquézar. De weg loopt langs de ío Vero en je passeert eerst Castillazuelo en dan Pozán op ongeveer 10 km van Barbastro. De molen is ongeveer 2.5 km verderop aan de linker kant en net voor een brug over de Río Vero.

Foto's: 26.XII.1995, 08.XI.2011

(1) Central del Americano in Huerta de Vero — 1995.

(2) Draden en lamp aan oud gebouw
De site ziet er verlaten uit, het witte gebouw leeg en verwaarloosd en alles verdwijnt stilletjes aan onder de vegetatie. Nochtans, de site is nog steeds in werking: men hoort het gebrom van generatoren diep in het gebouw.

Misschien was het kleiner gebouw naast de cen­trale wel de originele molen (1 & 3 rechts), maar aan de buitenkant is er niets dat daar op wijst en het was niet mogelijk om er binnen te dringen.

De site heeft een lange geschiedenis en was toen­dertijd belangrijk als energieleverancier voor de wijde omgeving.

(3) Centrale met oud (molen?) gebouw; let op de boom op het dek — 2011.
(4) Bank met oude insolatoren.

Kaarten van het IGN (°) tonen in hun uitgave van 1931 een net met op de linkeroever van de rivier lijnen van de molen naar Pozán de Vero en dan verder tot Castillazuelo. De paal getoond in (1, 6) moet daar een onderdeel van geweest zijn.

De andere sectie van het net, op de rechter oever, loopt noordwaarts naar Huerta de Vero en zuid­waarts naar Azara waar de lijn vertakt naar Azlor en Peraltilla.

Op de kaart van 1952 zien we precies dezelfde situatie. Er naderen andere lijnen, maar dit net blijft op zichzelf staan. Castillazuelo wordt nu echter door twee lijnen bediend: de eerder vermelde en een andere die van het oosten komt. Deze laatste firma zal uiteindelijk de lijnen van de eerste overnemen.

In 2012 verscheen in een plaatselijk blad () een verhaal over electriciteit in Castillazuelo. Onze mo­len staat er ook in en ik citeer daarom de relevante lijnen.

(5) Isolatoren
(6) Oude los hangende bedrading

La electricidad en Castillazuelo,
apuntes sobre su historia.

José Antonio Cubero Guardiola ()

...
en Huerta de Vero, Mariano Lorenz Buera, labrador, nacido sobre 1867, está pensando en ampliar su negocio. En 1900 vive en la calle la Iglesia número 29. Sabe leer y escribir. Su hermano Manuel, tres años mayor, es el Alcalde. Mariano, en mayo de 1911, ya tiene el proyecto que el ingeniero industrial José Maluquer le ha diseñado para llevar la "luz eléctrica" a su pueblo, Huerta de Vero, y a los vecinos de Azara, Azlor, Castillazuelo, Peraltilla, Pozán, y el Monasterio de Nuestra Señora del Pueyo. Su ambicioso proyecto tiene un presupuesto de 25.850 pesetas (5).

Mariano aprovecha la fuerza de la turbina, de 40 caballos, del molino harinero de su propiedad, para mover un alternador de 30 kilovatios (5). La corrien­te alterna obtenida es elevada por un transfor­mador hasta los 3.000 voltios para su distribución medi­ante líneas trifásicas (de tres conductores) para reducir las pérdidas. El trans­formador de Castilla­zuelo —para todo el pueblo— tiene 4 kilovatios. La línea del Pueyo se quedará en el tintero.

El 12 de octubre de 1912 una Real Orden le otorga a Mariano la concesión solicitada y a los pocos días inicia las obras.
....

Electriciteit in Castillazuelo,
notities over zijn geschiedenis.

José Antonio Cubero Guardiola ()

...
in Huerta de Vero denkt Mariano Lorenz Buera, een boer geboren rond 1867, er aan om zijn zaak uit te breiden. Het is het jaar 1900 en hij woont op num­mer 29 in de Kerkstraat. Hij kan lezen en schrijven. Zijn broer, drie jaar ouder, is de burgemeester. Al in mei 1911 had Mariano de plannen klaar. Het project, opgemaakt door industrieel ingenieur José Maluquer, zou electrische verlichting brengen naar Mariano's dorp Huerta de Vero, naar de inwoners van Azara, Azlor, Castillazuelo, Peraltilla, Pozán en ook naar het Monasterio van Nuestra Señora del Pueyo. De kost voor dit ambitieuze plan werd ge­schat op 25 850 pesetas (5).

Mariano gebruikt de turbine (40PK) van zijn eigen bloem molen om een alternator van 30 KW aan te drijven. Om verliezen te reduceren wordt de wissel­stroom naar 3 000 Volt getransformeerd en in drie fasen (3 geleiders) verdeeld. De transformator van Castillazuelo heeft een vermogen van 4 KW — voor geheel het dorp! De lijn naar el Pueyo zal nooit verwezenlijkt worden.

Mariano krijgt op 12 oktober 1912 per koninklijk besluit een concessie toegewezen en de werken starten enkele dagen later.
....

(7) Azud in Huerta de Vero.

...
En 1929, los vecinos de Pozán denuncian el mal estado de la línea del pueblo. En estos años las instalaciones y su mantenimiento son muy precarios y los cables están muy cerca del suelo con el consiguiente peligro "para personas y caballerías" y también para las labores del campo —como por ejemplo coger las olivas— por el peligro de tocar con cañas, palos o incluso con el cuerpo al subirse a un árbol.
....

Mariano Lorenz cambia el nombre a su empresa y pasa a llamarse "Electra Lorenz". En 1931 inicia los trámites para dar servicio a Buera (14). El alum­brado para los particulares es muy caro —pero menos que Joaniquet— y por UNA bombilla (de 16 bujías) cobra, al mes, 2.50 pesetas. Este precio obliga a aprovechar el único punto de luz y para ello se hacen esos huecos, encima de las puertas, que se ven en algunas casas antiguas, para iluminar a los dos lados.
....

La guerra lo destroza todo —incluidas las notarías— y allí se pierde la escritura de la venta, que en 1935, hace Mariano Lorenz junto a su hermano Manuel, de sus derechos y la propiedad de las instalaciones y líneas a Felix Lalanne. Electra Lorenz cambiará su denominación a "Hidroeléctrica de Huerta de Vero".
....


(5) AHPH (Archivo histórico provincial de Huesca), Obras públicas 148/55.
(14) AHPH, Obras públicas 190/221

...
In 1929, klagen de inwoners van Pozán over de slechte staat van de lijn naar hun dorp (a). In die jaren voldeden de installaties niet en het onderhoud was ondermaats. De draden hingen daarenboven zo laag dat ze een gevaar vormden voor mensen en ruiters en werkers op het veld. Tijdens de olijfoogst bestond bv. het gevaar dat de palen die men daarbij gebruikte tegen de draden sloegen en ook dat mensen die in een boom klommen per ongeluk draden onder spanning aanraakten.
....

Mariano Lorenz verandert de naam van zijn firma in Electra Lorenz. In 1931 start hij de procedures om Buera te bedienen (14). Privé personen betalen het pittige bedrag van 2.5 pesetas per maand voor één ENKEL peertje van 16 kaarsen — maar Joaniquet (b) vraagt zelfs nog meer (c). Dergelijke prijzen dwongen de mensen om hun enige lichtpunt maxi­maal te benutten Ze maakten gaten in de muur boven de deur om zo aan beide kanten licht te laten schijnen. In sommige oude huizen kan men deze gaten nog zien.
....

De oorlog vernietigt alles —ook de notariaten— en zo gingen de acten verloren, maar in 1935 verkoch­ten Mariano Lorenz en zijn broer Manuel de zaak aan Felix Lalanne (d). Electra Lorenz verandert van naam naar Hidroeléctrica de Huerta de Vero.
....

(8)
Enkele opmerkingen
(a) De website van Pozán de Vero (VIII.2016) bevat een tekst geschreven door Vicente Rubiella over de geschiedenis van het dorp. Enkele regels gaan over ons onderwerp:

...
Hacia el año 25 se construyó la Central de la Luz, por acciones (todos los veci­nos del pueblo éramos socios, con más o menos acciones), entonces tenia luz todo el pueblo, los más pudientes tenían cua­tro ó seis bombillas, nosotros teníamos una en la cocina y otra en el patio con­mutadas.
...
Antes de la central, el pueblo se servia de la Luz del "Americano", que bajaba del Molino de Salas. Pero esta luz solo la podian pagar los pudientes, lo demás nos alumbrábamos con candiles de aceite y después de carburo ...

In het Nederlands gaat het zo:
Rond [19]25 werd de electriciteits­centrale gebouwd en aandelen uitgegeven (alle dorpelingen waren partners met meer of minder aandelen). Zo hadden alle mensen licht. De welgestelden bezaten vier of zes peertjes and wij moesten het doen met één in de keuken en een ander in de patio, maar alleen afwisselend te gebruiken.
...
Voor de centrale er was kwam de electriciteit van de molen van Salas (e), zogenoemd Licht van de Americano (d) hetgeen alleen de rijken zich konden veroorloven. Wij, de andere mensen, gebruikten olielampen en later carbide ...
Merk op dat er tegenspraak is over de jaartallen in beide artikelen. In Zimbeler was het 1929 toen de mensen van Pozán klaagden, maar de website zegt dat Pozán al zijn eigen electriciteit had in 1925. Daarvoor kregen ze hun licht van de Americano (d). Maar het was niet eerder dan 1935 dat de Americano de zaak kocht van de broers Lorenz (), tenzij het waar is wat Vicente Pinilla () schrijft:
Además en los años veinte con­struyó la central hidro­eléctrica de Huerta de Vero que no solo suministró luz y energía a la bodega y casa familiar, sino a gran parte de la comarca.
Maar is het niet vreemd dat geen enkele kaart leidingen toont die de bodega bereiken en dat er een dam is, en een fábrica, op de Río Vero slechts enkele passen ver?

Iemand zou dit eens moeten uitklaren.

© Instituto Geográfico Nacional, blad 287, 1932

(b) Celso Joaniquet was eigenaar van Riegos y Fuerzas del Cinca dat de molen van El Grado () uitbaatte. In 1929 reikte zijn net tot Castillazuelo (dit verklaart de tweede lijn op de kaart van 1952) en hij had de bedoeling om ook het monasterio te bedienen, hetgeen Electra Lorenz niet was gelukt. Lees meer over Joaniquet op onze pagina over de molen van El Grado.

(c) In 1898 zou een lamp van 10 kaarsen tussen 1.75 (Jaca) en 8 (Montoro) pesetas per maand kosten. De meeste bedrijven vroegen een prijs van 3 of 3.5 pesetas, hetgeen in die tijd duur was voor de gewone mensen (). Hiermee vergeleken is de gevraagde 2.50 ptas eerder redelijk. Maar dan mochten ze niet kijken naar de 1.75 ptas die men betaalde in het nabij gelegen Salas (leiding komende van Alquézar), of de 1.65 ptas rond San Sebastián (Gaceta de Madrid, Num 67, 8.III.1933).

(d) Félix Lalanne was de 3de zoon van Francisco Lalanne die gehuwd was met Juana Felicia Lataste (). Francisco's vader Maurice, sinds 1842 een wijnbouwer bij Bordeaux, stuurde het koppel naar Buenos Aires om Franse wijnen te verkopen in Argentinië. Door de Phylloxera plaag kreeg Francisco problemen met de bevoorrading en hij zond zijn 6 zonen uit over de wereld. Felix ging naar Spanje met de opdracht om van daaruit aanvoer te organiseren. Maar het waren slechte tijden: protectionisme in Argentinië, einde van de handelsovereenkomst met Frankrijk, de aankomst van Phylloxera. De wijngaarden rond Barbastro vielen terug tot een derde van hun oppervlakte enkele jaren eerder. Het moet na 1891 geweest zijn dat hij zich in de streek vestigde. Hij huwde en kocht het domein van San Marcos. Met Bordeaux als voorbeeld organiseerde hij de onderneming met chateau San Marcos in het midden van zijn wijngaarden. Bodegas Lalanne werden geboren in 1894.

De website van de Bodegas Lalanne (IX.2016) legt uit dat het domein de naam Torre del Americano kreeg ter ere van de onderstammen die uit Amerika meegebracht werden. Ik durf daar aan te twijfelen. Félix (en later ook zijn ouders) kwam uit Amerika en hij behield de Argentijnse nationaliteit tot aan zijn dood. Volgens mij is het daarom dat hij gerefereerd wordt als Americano en zijn chateau als Torre del Americano.


(e) Met de molen van Salas wordt precies dezelfde molen bedoeld. Oude kaarten tonen een weg, met de naam Camino del Molino, tussen de molen en het dorp van Salas Altas.

(9) Het kanaal loopt hoog boven de Río Vero — 2011.

° Instituto Geográfico Nacional van Spanje, serie MTN50, blad 287
 José Antonio Cubero Guardiola —2012— La electricidad en Castillazuelo, apuntes sobre su historia.
in ro Zimbeler de Castillazuelo — Revista informativa de la asociación cultural "Castillazuelo"; Num. 24, Jan. 2012.
 Isidro Sánchez Sánchez —1999— Las luces del 98. Sociedades eléctricas en la España finisecular.
in Sociabilidad fin de siglo: espacios asociativos en torno a 1898 — Universidad de Castilla La Mancha; 326pp.; ISBN 84-89958-89-0
 Vicente Pinilla Navarro —2009— Félix Lalanne Lataste
in Grandes empresarios aragoneses by Germán, Luis — Lid Editorial Empresarial S.L., Madrid; 488pp.; ISBN 978-8488717498

Path: Home / Alto Aragón: oude molens / Huerta de Vero
Inleiding
Leer hoe een molen werkt
Bezoek de molens; catalogus
Literatuur en web-links
© en e-mail: