Caldearenas

Caldearenas is een dorp in de Alto Gállego streek. Vanuit het noorden eerst naar Sabiñanigo en dan Huesca via de Puerto de Monrepos. Net voor Hostal de Ipiés, rechtsaf bij de wegwijzers naar Orna en Caldearenas. Volg de lokale weg (met smalle en bochtige stukken) voor een vrij lange tijd. Je passeert Baranguá, Latrás, Latre en komt uiteindelijk bij een rond punt waar één van de armen je over een middeleeuwse brug in Caldearenas brengt. Je zal spoedig foto 2 herkennen. De molen kan bezocht worden voor een kleine bijdrage en er is een bijzonder goed geïnformeerde persoon aanwezig — alleen Spaans, helaas, oefen je woordjes. Maar zelfs zonder uitleg kan je door goed rond te kijken heel wat interessants opsteken. Zorg er voor dat je er bij bent als de installatie ingeschakeld is!

Foto's: 22.viii.2012

Deze molen is van een geheel andere orde dan de meeste die hier besproken worden. Het is dit type van fábrica dat het einde betekende van de kleine molens die de plaatselijke bevolking bedienden. Twee belangrijke ontwikkelingen maakten deze grootschalige meelproductie mogelijk: de aanleg van het spoor en de uitvinding van de rollermolen.

In een bepaalde periode was Budapest (Hongarije) hét voorbeeld van productie van meel voor heel de wereld. De moderne manier van malen met rollen was uitgevonden in dat land en voor een lange tijd gingen de molens van Hongarije de wereld voor in kennis en techniek omtrent het malen (‡).

(1) «La Dolores» - Fábrica de harinas sistema Daverio - de Fermin Martinez — voorgevel

Nadat ze eerst opdoken in Hongarije als een manier om belasting op molenstenen te ontwijken (☨) in de eerste helft van de 19de eeuw, duurde het nog zo'n 50 jaar alvorens cilinders echt bruikbaar werden. Dat was pas nadat rollen van porcelein vervangen werden door rollen uit getemperd staal.

Een van de firma's die veel verbeteringen aanbracht aan de rollermolen was Daverio & Cie uit Zürich (Zwitserland). Al voor de eerste wereldoorlog zou Daverio vestigingen openen in Marseille, Parijs en Madrid.

Daverio bleef een leidende rol spelen tot na Wereldoorlog II en was een belangrijke —mogelijk de meest belangrijke— leverancier op de Spaanse markt. In 1943 werkten meer dan 26% van de fábricas harineras met Daverio (†).
Daverio's belangrijkste concurrent was Bühler, ook Zwitsers, die echter meer neigde naar iets kleinere installaties. In Aragón was Bühler met 29% van de installaties echter sterker aanwezig dan Daverio met slechts 16%.
Morros (6) uit Barcelona kwam maar als 3de in Spanje.

(2) De achterkant herhaalt dezelfde tekst met een extra regel: Fábricas de electricidad y harinas

Het was in 1925 dat La Dolores werd opgericht dank zij Fermín Martínez Piedrafita. Toen was er in de wijde omgeving geen molen en de molens van Huesca en Ayerbe waren té ver weg om praktisch te zijn. Caldearenas bleek nog eens extra interessant omdat het op de lijn van Zaragoza naar Canfranc (en Frankrijk) lag en dat er al een station was sedert 1893.

Merk op dat, naast die van de investeerder, ook de naam van de leverancier van de installaties in het groot op de gevel staat. Met reden, want Daverio was een premium merk en van de 469 Daverio sites in Spanje, waren er maar 24 geïnstalleerd in Aragón en slechts 3 in de provincie Huesca (cijfers voor 1943 in †). Dit was het melden waard!

(3) Morros molen (links) met 3 Daverio rollermolens

(4) Rollermolen van Daverio

(5) Instalación de Fábricas de Harinas
Daverio y Cia.
Zurich (Suiza) - Madrid (Sevilla 5)

(6) Establecimientos Morros S.A., Barcelona
— EMSA —

(7) Amoròs Constructor - Zaragoza

Verschillende decennia lang bracht de fábrica leven, jobs en diensten (bv. postbedeling, telegraaf) in het dorp (✶).

De molen werkte 250 dagen per jaar en er waren als regel twee ploegen van acht uur. Soms werd er ook 's nachts gewerkt. Een maand per jaar was voorbehouden voor onderhoud en herstellingen.

De molen was uitgerust met de beste apparatuur van zijn tijd, maar dat kon niet verhinderen dat grotere en meer moderne installaties geleidelijk aan de markt naar zich toe trokken waardoor La Dolores zijn deuren moest sluiten in 1968. Zijn hoeder Fermín Martínez Otín stierf in 1986.

(8) Einde kanaal met inlaat naar turbine

De fábrica leverde ook electriciteit aan Caldearenas en de dorpen in de buurt. Oude kaarten van het Instituto Geográfico Nacional (editie van 1935 en 1953) tonen lijnen van de molen naar Latre, Estallo, Aquilué, San Vicente en Serué.

Er was alleen electriciteit wanneer er niet gemalen werd: d.w.z. van het vallen van de nacht tot het ochtendgloren. Overdag was al het water nodig om de molen aan te drijven.

(9) Turbine aan de binnenkant van (8)

(10) Linten en wielen achter de schermen

(11) Plansichters: Morros (links) en Daverio (rechts)

(12) Graanscheider met cycloon

(13) Spiraalscheider

(14) Zakkenvulinstallatie

† Luis Germán Zubero — 2002 — Harinas de Aragón. Siglo y medio de especialización triguero-harinera en Aragón (1845-2000); HISTORIA AGRARIA. 26; pp. 69-104.

‡ Shollenberger J. H. — 1937 — Wheat Requirements in Europe (Especially Pertaining to Quality and Type and to Milling and Baking Practices. United States Department of Agriculture. Technical bulletins N°535

☨ Publius Virgilius Lawson — 1908 — The invention of the Roller Flour Mill. Proceedings of the State Historical Society of Wisconsin 55; pp. 242-258.

✶ Fábrica de harinas La Dolores —consulted IV.2017— SIPCA - Sistema de Información del Patrimonio Aragonés: www.sipca.es